|
I
Hordaland som i resten av kyst-Norge vart det utover i siste halvdel av
1800-talet skipa ei rekke lokale dampskipsselskap for å betre
samferdsla. Pionerane var gjerne kjøpmenn og byborgarar som såg
muligheter for økonomisk vinst ved slik rutefart. Men snart vart
rutefarten tatt over av rutelag som vart skipa som lutlag av bygdefolka
sjølve for å få til ei meir tenleg og sikker rutefart til beste for
distrikta. Både Nordhordland, Midthordland, Hardanger og Sunnhordland
hadde ved hundreårsskiftet forlengst etablert sine rutelag med ei rad
dampskipsruter mellom Bergen og distrikta. Men i dei ytre delane av
Midt- og Nordhordland, dvs. Sotra og Øygarden, var ruteferdsla på denne
tida framleis dårleg organisert med sporadiske ruter trafikert av ymse
private selskap utan tilknyting til distriktet dei trafikerte. Fleire
rutebåtar hadde anløp av stader i Øygarden og på Sotra. H. J. W. Juuhl
trafikerte området med
DS Løven og DS Rolf og Hermann
Barstad hadde DS Lyngdal (seinare omdøypt til
Herdla) og DS Sotra. Desse båtane
hadde og ruter til Askøy og Nordhordland. Fleire selskap vart skipa, men
måtte gje opp etter kortare eller lengre tid. I det heile ser det ut til
at rutene i dette området var lite lønsame og det er tydeleg at
distriktet leid under det dårlege rutesambandet.
Distriktet sitt eige selskap (1911-1930).
Men i 1911 vart det ei brigde i dette. 21.september dette året
vart Hjelme & Herlø Dampskibsselskap L/L (HHDS) stifta på garden
Nautnes i Hjelme herad med ein aksjekapital på vel 12.000 kroner og med
føremål å “underholde en tidsmessig dampskibs-forbindelse mellem
Hjelme-Ytre Herlø og Bergen.”
DS Valestrand blei kjøpt for kr. 15.050.- og sett i fart
under namnet Hjelma. Dette var selskapet sitt første skip
og tonnasjen var på berre 97 brt. Ruteområdet var altså frå starten
Hjelme herad og ytre Herlø, dvs. den delen av Herlø herad som låg vestom
Hjeltefjorden. Dette området som består av ein rad øy ar utgjer i dag
Øygarden kommune. Drifta må ha vore vanskeleg økonomisk, for i 1917 vart
DS Hjelma selt og selskapet dreiv rutene med innleigde båtar,
m.a. vart DS Alversund og seinare DS Lepsøy
og DS Midthordland nytta.
Men dei som hadde skipa selskapet ga seg ikkje så lett. I 1917 kjøpte
dei dampskipet Ingolfur av Reykjavik for kr. 105.000.-.
Dette passasjerskipet var bygd ved Mjellem & Karlsen i Bergen i 1908 for
Faxabugtens Dampskibsselskap i Reykjavik. Etter ombygging og
modernisering fekk skipet namnet Øygar og pinseaftan 7.juni 1918
gjekk skipet flaggsmykka og nyoppussa sin første tur i rute til
Øygarden.
DS Øygar var på 128 brt og med dette kjøpet hadde selskapet fått
ein rutebåt som skulle syne seg svært tenleg, og som skulle kome til å
bli i selskapet si eige i 58 år. Skrivemåten Øygar var ikkje i
samsvar med vanleg rettskriving, men vart valt av direksjonen for å
spare selskapet for 40 kroner, som var kostnaden med ein messing-D i
namnet på skipet.
Det var eit vidgreint rutenett Øygar skulle trafikere.
Hovudruta var Hernarruta som hadde anløp av dei fleste
dampskipsbryggjene i Øygarden frå Vikavåg (Vik i Øygarden) og Torsvik (Torsteinsvik)
på Toftøy og heilt nord til Nordøysund og Hennø (Hernar). Denne ruta
gjekk tysdagar, torsdagar og laurdagar. I laurdagsruta med avgang frå
Bergen kl 14.30 var Øygar ikkje framme ved endestoggestaden før
klokka 00.30 om natta.
Då Øygar kom i fart i 1918 hadde dei private dampskipa
Herdla og Sotra, som hadde ruter i området, lagt
inn årene. Øygar tok difor også opp anløp av stader i nordre og
vestre Fjell. Ei kortare rute gjekk såleis om fredagane med anløp av
Solsvik og stadene på vestsida av Fjell herad, heilt sørtil Storesund og
Nessjøen. Dette var den seinare Storesundruta. Stadene Våge, Foldnes,
Gjeitanger, Ormevik, Knapskaug, Morlandstø og Kobbel- tvedt (Kolltveit)
fekk også anløp av Øygar ein og to gonger i veka (Kolltveitruta).
I 1920 vart namnet på selskapet endra til Hjelma og Herdla
Dampskibsselskap L/L.
I eit veglaust distrikt med meir enn 40 stoggestader som skulle ha sitt
anløp fleire gonger i veka, vart trongen for ein båt nr. 2 etterkvart
tydeleg. Konkurransen frå motorbåtane hadde også etterkvart vorte så
plagsam at selskapet ikkje hadde anna val enn å møte denne med auka
tonnasje og betring av rutetilbodet. I 1923 kjøpte selskapet difor DS
Odin på 157 brt. frå Trondhjems Lægterkompani. Odin
var bygd som slepebåt ved Trondhjems Mek. Verksted i 1908. Kjøpesummen
var kr. 62.000.- og med sertifikat for 238 passasjerar og 9 knops fart
vart båten sett inn i rutene til selskapet sommaren 1923 med namnet
Skjergar.
Båten synte seg
imidlertid mindre høveleg. Den sterke dampmaskina var dyr i drift og
båten var og tung å manøvrere i dei tronge farvatna og ved anløp av dei
små bryggjene i ruteområdet. Den hadde såleis fleire ublide møte med
kaiene og rende også iland, m.a. i Foldnesvågen. Selskapet valde difor å
selje båten i 1925. Kjøpar var Vesteraalens Damp-skipsselskap i
Stokmarknes. No fekk Skjergar namnet Børøysund, eit
namn som båten framleis har, no som ein av dei få bevarte veteranane frå
den store flåten av lokalrutebåtar som har trafikert kyst og fjordar.
Etter dette vart det Øygar åleine som måtte gjere jobben
gjennom resten av 20-åra. I sommarrutene med stor trafikk nytta
selskapet i desse åra også ymse leigebåtar, m.a. motorkuttaren
Kvernbit, Kongsø, Bergensaren, DS
Frafjord og DS Rolf
Nye skip
og fleire ruter (1930-1945)
I 1930
såg selskapet seg endeleg råd til å auke tonnasjen igjen. DS Eira
på 94 brt. vart innkjøpt frå Sandnes-Stavanger-Høgsfjord
Dampsskipsselskap for kr. 20.000. Skipet var bygd i 1891 for Romsdals
Dampskibsselskap og var noko mindre enn Øygar. Det var først
meininga å gje skipet namnet “Sotra I”, men dette vart det ikkje noko
av. Eira finn vi for første gong i vårruteheftet 1930. Med to
båtar i fart kunne rutene delast opp i ei rute til dei nordre stadene i
Øygarden og med endestogg i Hernar (Hernarruta) og ei rute som gjekk til
stadene i Fjell og Ytre Herdla med endestogg i Blomvåg. (Blomvågruta).
Sidan 1923 hadde Tellevaagens Ruteselskap v/Nils Grimsen, Telavåg drive
ein rute med motorkuttaren Tellevaag, ein ombygd
fiskekuttar, med to turar for veka frå Telavåg i Sund til Bergen med
anløp av stadene på vestsida av Fjell. Grimsen overtok i 1930 ein ny
båt, motorkuttaren Tellevaag I, bygd ved
Ottesens Skipsbyggeri på Sagvåg på Stord. I 1931 kjøpte HHDS både skipet
og ruta for 57.000 kroner. Tellevaag I var på 84 brt. og hadde
sertifikat for 160 passasjerar. Med berre ein rutebåt hadde HHDS
tidlegare berre hatt ein tur i veka i si rute til Storesund.
Storesundruta vart no forlenga til Telavåg i Sund og utvida til fire
turar i veka.
Med dette var eit rutemønster etablert i selskapet sitt fartsområde som
skulle stå ved lag til innpå 1960-talet. Disponeringa av båtane vart no
i store trekk at Tellevaag I gjekk i Storesundruta, Øygar
og Eira alternerte i Hernarruta og Kolltveit-Blomvågruta. I
helge- rutene var det likevel til vanleg Øygar, som tok flest
passasjerar, som gjekk i Kolltveit-Blomvågruta.
Då Hjelma tok til i ruta si hadde han kaiplass i Bergen ved
Zachariasbryggen innst i Vågen. I 20-åra låg Øygar for det meste
ved Murebryggen saman med båtane til Midthordlandske og HSD. Ei tid låg
Øygar og Eira også ved Strandkaien. Men då den nye
Torg-utstikkaren sto ferdig tidleg på 30-talet, vart dette den faste
kaiplassen for båtane heilt fram til 1983, då westamaranen Øygar
flytta til den nye terminalen for snøggbåtar: Strandkai-terminalen.
I 1930 var vegbygginga på Sotra kome så langt at det vart sett igang
rutebiltrafikk på strekninga Brattholmen-Fjell-Møvik i korrespondanse
med Dampskibsselskapet Topdal sine båtruter frå Bergen. Bilruta vart
driven av L/L Rutebil Fjell, der Topdalselskapet hadde eigarinteresser.
I 1935 vart første bilferja MF Sandsfjord sett i fart
mellom Alvøen og Brattholmen. Ruta hadde korrespondanse med
Topdalselskapet sine bilruter mellom Laksevåg og Alvøen. Desse rutene
representerte den første knutepunkttrafikken i området. Det varte
likevel til slutten av 1950-talet før vegnettet for alvor gjorde innhogg
i trafikkgrunnlaget for båtrutene. Vegen frå aust til vest på Sotra
åpna for rundturar der ein følgde rutebåten frå Bergen via stadene i
Storesundruta til Møvik med retur med rutebil og ferje til Bergen.
Mot slutten av 1930-åra hadde økonomien i selskapet betra seg såpass at
det kunne tingast ny båt. Motorskipa hadde no for alvor kome i
lokalrutefarten og selskapet sitt motorskip nr. 2 vart tinga i januar
1938 frå Skaalurens Skipsbyggeri i Rosendal i Sunnhordland. I februar
1940 kunne selskapet overta MS Blomvaag. Som Tellevaag I
var dette ein båt med skrog av tre. Tonnasjen var 164 bruttotonn, farten
var 10 1/2 knop og sertifikatet lød på 261 passasjerar. Blomvaag hadde
krysserhekk og var ein stasleg rutebåt som vart godt motteken i
rutedistriktet.
Med tinginga av Blomvaag hadde nok selskapet planar om fleire
ruter, m.a. var det trong for å dele den lange Kolltveit-Blomvågruta på
to båtar. Men den andre verdskrigen sette stopp for planane. Alt i
september 1939 vart Øygar rekvirert av Marinen til
nøytralitetsvakt. 9.april 1940 låg han saman med fleire andre av
lokalrutebåtane sør for Bergen. 22.april kom han i kamp med eit tysk
marinefartøy ved Vaksdal i Sørfjorden og vart nær senka. Seinare på
våren vart han teken av tyskarane og var under heile krigen i tysk
teneste som vaktbåt.
I 1942 vart også Tellevaag I teken av tyskarane. Han kom til
Telavåg i vanleg rute onsdag 29.april, dagen før tyskarane utførte
Reichskommizår Terboven si ordre om å brenne heile bygda, evakuere
befolkninga og arrestere alle menn mellom 16 og 65 år som hemn for
drapet på to gestapooffiserar. Blant dei arresterte var 4 av mannskapet
på Tellevaag I. Skipparen, Nils Grimsen, styrmann Håkon Grimsen,
maskinist Gerhard Midttveit og stuert Gerhard Anton Midttveit, alle frå
Telavåg. Alle vart sende til Tyskland, der 3 av dei døydde alt i 1942.
Maskinist Midttveit overlevde. MS Tellevaag I vart beslaglagt og
var i tysk teneste til 12.6.1945. Frå 1942 måtte rutene difor
oppretthaldast av Blomvaag og Eira åleine.
Mot slutten av krigen førte dessutan oljemangel til at Blomvaag
måtte gå i opplag. På generalforsamlinga i 1944 vart det vedteke ei
modernisering av namnet til båtlaget, som no vart Øygardsbaatane L/L
(frå 1950 Øygardsbåtane L/L).
Modernisering
og nybygg (1945-1960)
Sommaren 1945 var lokalskipsflåten sterkt nedsliten. Øygar
og Tellevaag I hadde tyskarane teke over under krigen og dei var
sterkt nedslitne, ja nærast kondemnable. Selskapet ønskte difor
sjølvsagt å bygge nye båtar, men både økonomien i selskapet og ikkje
minst materialmangel, gjorde det naudsynt å satse på ei opprusting og
modernisering av eksisterande tonnasje som første steg. Først ut var DS
Øygar (bygd 1908) som vinteren 1946/47 vart ombygd til motorskip
og innreidd etter “sjøbussystemet” med ein stor salong på hovuddekket
som gjekk heilt ut i borde og som auka reisekomforten vesentleg. Båten
vart no sertifisert for 272 passasjerar og fekk auka tonnasjen til 178
brt. Ombygginga var omfattande og kosta nesten like mykje som eit
nybygg. Vinteren 1948 fekk MS Tellevaag I ny motor og ny
sjøbuss-salong på hovuddekket. Etter ombygginga var tonnasjen auka til
109 brt.
I desse åra opplevde selskapet også to alvorlege havari. 30.mars 1947
sank Eira i Blomvåg og måtte tiltross for at båten var svært
gamal og på veg ut av flåten, påkostast ein dyr reparasjon for at rutene
skulle oppretthaldast. Verre kunne det gått med Øygar som 31.
januar 1948 gjekk på grunn på ei flu ved Sture. Med store lekkasjar vart
han i siste liten landsett ved Tjeldstø.
Våren 1948 kunne selskapet kontrahere sitt andre nybygg, denne gangen
hos Høivolds Mek. Verksted, Kristiansand S. Båten var av sjøbusstypen og
likna mykje på Melanddrott (Alversund & Manger
Dampbåtlag), Balholm (Fylkesbaatane) og
Midthordland (Det Midthordlandske D/S) utan at dei kan reknast
som søsterskip. 13. mai 1950 glei båten med namnet Hernar (221
brt.) inn på Vågen i Bergen. Dette var eit storhende for selskapet og
rute-distriktet. Båten hadde store og lyse passasjersalongar både på
hovuddekk og båtdekk og innreidnaden var i teak, bjørk og mahogni og med
den tids moderne fasilitetar både i bysse og mannskapslugarar. Båten
fekk sertifikat for 310 passasjerar og gjorde 12,5 knop. Med grått skrog
og kvit overbygning og med sine fine linjer fekk Hernar ein sers
vellukka utsjånad og representerte ei ny tid i samferdsla mellom Bergen
og øyane i vest.
Selskapet hadde no fire motorskip og DS Eira vart i februar 1951
selt og seinare ombygd til fiskebåt. Same året vart Blomvaag
modernisert ved at det vart bygd ny salong på hovuddekket og ein mindre
salong på båtdekket samstundes som livbåtane vart flytta akterover. I
1955 fekk Øygar ny motor og ny overbygning på båtdekket med ny
salong. Medan Tellevaag I og Blomvaag framleis hadde
svarte skrog, vart skroget på Øygar malt grått.
Siste steg i denne moderniseringa av flåten fann stad i februar 1957 då
selskapet overtok MS Vestgar frå Høivolds. Mek. i Kristiansand S.
Vestgar var på 213 brt. og var i hovudsak bygd etter same
mål som sjøbussen Hernar. Båtane skilde seg likevel frå
kvarandre ved at Vestgar fekk større innebygd salong på båtdekket
og ved at bakken var høgare. Passasjersertifikatet vart no sett til 252
på begge sjøbussane. Tellevaag I gjekk no i opplag og var berre i
fart som avløysingsbåt eller utleigd til andre selskap.
Det var forøvrig ikkje berre båtmateriellet som vart modernisert etter
krigen. Også administrasjonen vart utbygd for å utvikle selskapet til
eit moderne rutelag. Frå starten av hadde selskapet ikkje si eiga
administrasjon eller ekspedisjon i Bergen men desse tenestene vart
utført av ymse andre selskap og personar. M.a. var Jacob Misje & Co.
selskapet sin ekspeditør i Bergen i mange år. Men i 1947 vart Georg
Tjeldstø valt både til styreformann og disponent for ØB og fekk til
oppgåve å byggje opp ein eigen administrasjon for selskapet. Fyrste tida
hadde han berre ein kontorpult på kontoret til Jacob Misje med adresse
Strandkaien 16, men i 1951 fekk selskapet eigne kontorlokaler i
Rådstuplass 2 i Vestlandsbanken sitt bygg.
Ruteskipnaden var i etterkrigstida og fram til ca. 1960 mykje lik rutene
frå 1930-åra med innpå 50 stoggestader frå Nordøysund i nord til Telavåg
i sør. Etter at selskapet frå slutten av 1940- åra disponerte 4 båtar,
fekk Kolltveitruta sin eigen båt. For å auke inntektene satsa selskapet
i sommarrutene sterkt på skjergardsturar for byfolk og andre turistår
som ønskte seg ei oppleving av den særmerkte skjærgardsnaturen. Kvar
sundagsmorgon kl. 0830 gjekk dei 4 rutebåtane i kvar si rute til kvar
sin endestoggestad (Kolltveit, Telavåg, Blomvåg eller Nordøysund) og med
retur til byen om kvelden. Rundreisebilletten kosta på den tida frå
kr.7.50 til kr. 10.-. (1959) og det var også høve til å få kjøpe seg
middag ombord. Desse “Søndagsturane i Skjærgarden” vart svært populære
og vart følgt opp av ettermiddagsturar kvar torsdag med Hernar og
Vestgar nordover Hjeltefjorden til Hernar og med retur
over det opne havstykket på vestsida av Øygarden og så gjennom
Herdlafjorden attende til Bergen.
Utover i 50-åra vart det arbeidd på fleire kommunale vegar og bygdevegar
både å Sotra og i Øygarden men det mangla framleis mykje på at vegnettet
var knytt saman på ein slik måte at båtrutene kunne avløysast av
landverts ruter. I Fjell var det berre vegen frå Bratt-holmen via Fjell
til Møvik og med ideveg til Kolltveit som vart trafikkert av rutebil.
Men i 1953 kunne Øygardsbåtane setje igang bilrute
Solsvik–Akngeltveit-Landro-Vindenes i korrespondanse med rutebåt frå/til
Bergen, Våren 1957 sette Nils Garmann i Storesund inn ein bygderutebåt
frå Møvik til Lokøy og fleire andre øyar vest for Sotra. Det var den
tidlegare MS Sundbussen, som frå 1950 hadde gått i
rute frå Hjellestad i Fana til Klokkarvik i Sund, og som seinare vart
overteken av ØSR. 1. juli 1958 vart vestsidevegen på Sotra mellom Møvik
og Polleidet opna. Dette førte til strid mellom Øygardsbåtane og Sotra
Billag om konsesjonen for rutebiltrafikk i Nordre Fjell.
Hausten 1958 vart også fyrste del av Øygardsvegen (parsellen
Hellesøy-Tjeldstø) ferdig. Selskapet sette inn to 40-seters bussar i
rute og Tjeldstø vart knutepunkt for stadene i nordre Øygarden i
korrespondanse med rutebåt frå/til Bergen. Øygardsbåtane var dermed
blitt eit rutelag for både sjø- og landverts trafikk. Både for
Hernarruta til nordre Øygarden og for Storesundruta til vestsida av
Sotra førte såleis nye vegar til at rutene mista passasjerar og vart
oppretthaldne som lasterutar.
Frå sjø til
land (1960-1970)
Etter krigen auka dei offentlege tilskota til rutedrifta sterkt.
For å få til ei meir effektiv og betre samordna samferdsle arbeidde
styresmaktene målretta for ei samanslåing av dei mange mindre rutelaga
til større einingar som hadde eineansvar for samferdsla i sitt område. I
Fjell kommune var det i 1950-åra 3 selskap som hadde sine ruter, tildels
i konkurranse med kvarandre. Rutelaget Bergen-Vest (Tidl. D/S Selskapet
Topdal) dreiv bilferjeruta Alvøen-Brattholmen samt båtruter til austsida
av Fjell med Brattholmen som knutepunkt og i korrespondanse med Sotra
Billag (tidl. L/L Fjell Rutebil) sine bussruter som etterkvart femnde om
store delar av kommunen. I tillegg gjekk Øygardsbåtane framleis i
Kolltveitruta og Storesundruta og dreiv bilruter i nordre Fjell. Det låg
lenge i korta at ei samanslåing var nødvendig ikkje minst etterkvart som
fleire og fleire av bygdene vart knytta til vegnettet. Etter
forhandlingar mellom styra i Sotra Billag og Øygardsbåtane vart det
hausten 1959 vedteke å slå selskapa saman frå 1. 1. 1960.
Det nye namnet på selskapet vart Øygarden & Sotra Rutelag L/L
(ØSR) og i styret for selskapet skulle det sitje to menn frå kvar av
kommunane Sund, Fjell, Herdla og Hjelme og ein frå Bergen. Med verknad
trå 1. 6. 1962 overtok det nye selskapet også båtruta som Rutelaget
Bergen-Vest hadde til Brattholmen og mellomstader. Rutebåten
Lyderhorn (bygd 1942) som gjekk i ruta, vart kjøpt for kr.
160.000.- og fekk namnet Fjellgar. Selskapet hadde no 6
rutebåtar, og gamle Tellevaag I vart i 1965 selt til opphogging.
Med desse samanslåingane og overtakingane fekk selskapet også hand om
alle ruter på Sotra (Fjell og Sund kommunar) med unnatak av bilferjeruta
Alvøen-Brattholmen (Rutelaget Bergen-Vest) og bilferjeruta
Hjellestad-Bjelkarøy-Lerøy-Klokkarvik (A/S M/S Sundbussen). I 1960
etablerte Sund kommune eit ferjesamband mellom Toftarøy og Steinsland
med MF Bilfergen. Ferja og ruta vart året etter
overteke av ØSR som dreiv ruta til her kom bru i 1975. Bilfergen
seiest å vere landets første spesialbygde bilferje (1921) og gjekk i
mange år for Møre og Romsdal Fylkesbåtar. ØSR selte ferja i 1973 og
leigde istaden MF Vatna frå Rutelaget Bergen-Vest. MF
Bilfergen er nyleg heimkjøpt av MRF og ligg no i Molde.
Våren 1960 starta ØSR opp to motorbåtruter med innleigde fartøy til
øyane vest for Sotra: Ruta Møvik-Lokøy-Flogøy-Storesund-Syltøy-Hitsøy og
ruta Sekkingstad-Langøy-Algrøy-Dyrøy. På Møvikruta gjekk MB Flæsen.
Dette var den tidlegare Sundbussen til A/S M/S Sundbussen,
som gjekk i personrute mellom Hjellestad og Klokkarvik frå 1950 og fram
til 1957, då dette sambandet vart bilførande med MF Sundferja.
Samstundes vart Storesundruta sør for Solsvik korta ned frå 3 til
ein 1 tur i veka. Frå 1. 6. 1962 vart Kolltveitruta lagt ned som eiga
rute og dei stadene som enno ikkje hadde vegsamband, vart betjente av
båten i Storesundruta. I sommarhalvåret gjekk det likevel eigen båt i
Kolltveitruta fredag/laurdag/sundag fram til og med sommaren 1971.
I Storesundruta gjekk til vanleg Øygar medan Blomvaag
gjekk i Kolltveitruta. Hernar og Vestgar alternerte
i Hernarruta og Blomvågruta. Fjellgar gjekk til vanleg i ruta
Bergen-Knarrevik-Brattholmen men alternerte delvis med Blomvaag.
Frå sommaren 1962 vart det også sett igang bilrute mellom Blomgangstø og
Blomvåg. Ved kommunereguleringane i 1964 vart ytre delar av Herdla
kommune slått saman med Hjelme kommune til Øygarden kommune med
kommunesenter i Tjeldstø. For å betre dei interne kommunikasjonane i
øykommunen og særleg etter innføringa av ungdomsskule frå 1966, kjøpte
ØSR sommaren 1966 to bygderutebåtar til lokale ruter i Øygarden. Det var
Sundbuss Henrik og Sundbuss Pemille som
tidlegare hadde gått i rute i Øresund og som no fekk namna Holmgar
og Utgar. Holmgar vart sett inn i lokal- og
skulerute Tjeldstø-Herdlevær-Ovågen-Blomgangstø-Rong-Toft. Utgar
vart sett inn i ny lokalrute Tjeldstø-Hellesøy-Hernar-Nordøysund.
Gjennom 1960-åra gjekk likevel dei trufaste rutebåtane Vestgar,
Hernar, Øygar og Blomvaag sine vante seilingar i
Hernarruta, Blomvågruta, Storesundruta (no Ågotnes-Turøy) og
Kolltveitruta (sommarrute Bergen- Ormevik m/mellomstader.)
Nye
fastlandssamband Bilferje og snøggbåt til Øygarden (1970-1986)
Ved inngangen til 1970-åra sto selskapet framfor to store
hendingar som ville endre rutemønsteret radikalt både på Sotra og i
Øygarden. Laurdag 11. desember 1971 vart Sotrabrua opna. Dette ga
fastlandssamband for heile Sotra og selskapet sine bussar kunne no køyre
heilt fram til Busstasjonen i Bergen. Frå same dato vart båtruta
Bergen-Knarrevik-Brattholmen innstilt og Fjellgar gjekk i opplag.
Ettersom vegane og bruene batt saman fleire av øyane i nord, reiste
kravet seg om bilferjerute til Øygarden. Det ville enno ta mange år før
kommunen fekk fastlandssamband med Sotra, men det vart arbeidd sterkt
for å få bygd ferjeleier i Solsvik og ved Rongesundet slik at det kunne
opprettast ei bilferjerute. Sjølv om realiseringa av dette
ferjesambandet lå nokre år fram i tida, fekk ØSR i 1970 løyve til å
tinge ei bilferje. Ordren gjekk til Skaalurens Skibsbyggeri i Rosendal.
Ferja skulle ha kapasitet til å ta 22 bilar og ca. 230 passasjerar og
skulle inntil fast ferjesamband Rongesund-Solsvik kunne opprettast,
setjast inn i rute mellom Bergen og aktuelle stader i Øygarden. Inntil
ferja vart levert hadde selskapet prøvedrift sommaren 1970 med MF
Valestrand ei tur for veka mellom Alvøen og Tjeldstø og sommaren
1971 vart Blomvaag sett inn i bilførande rute
Tjeldstø-Ovågen-Herdla og Tjeldstø-Solsvik med mellomstader. Blomvaag
hadde iflg. ruteheftet for sommaren 1971 kapasitet på 3 bilar.
Nyeferja vart levert i Bergen 26.mai 1972 og fekk namnet Skjergar.
Gudmor var Kirsten Ulveseth, kona til styreformann Ingvald Ulveseth.
Ferja gjekk inn i sommarrutene som tok til 10. juni 1972 og utførte både
bilferjeruter mellom Tjeldstø og Solsvik og Tjeldstø og Herdla men hadde
også ruter frå Bergen som ordinær lokalrutebåt i Ågotnes-Storesundruta
og Bergen-Tjeldstø. Ferja avløyste såleis også det eldste skipet,
Øygar, som no gjekk i opplag i Florvåg på Askøy og vart
avløysingsskip etter 54 år i trufast fart. Blomvaag vart selt i
1973 og Fjellgar, som i oktober 1972 hadde fått namnet
Fjellgar Senior, vart selt i 1974, begge til kjøparar i England.
I 1972 sette selskapet også igang ei bygdebåtrute
Solsvik-Turøy-Misje-Vik med motorbåten Fjellgar (tidl.
Høydalsfjord). Ruta vart frå 9. 11. 82 innkorta til Turøy då
Misje fekk bru. På forsommaren 1975 var ferjeleia i Solsvik og Rongesund
ferdigstilte og Skjergar kunne frå 15.juni gå inn i bilferjeruta
Solsvik-Vik-Rongesund som han var bygd for. Med 6 turar dagleg kvar veg
og med korresponderande bussruter Hellesøy-Rongesund og Solsvik-Bergen
hadde Øygarden fått eit heilt anna rutetilbod enn for berre få år sidan,
då rutebåten gjekk til byen 4 gonger i veka.
Men reisetida var framleis lang og langs kysten hadde katamaranane alt i
fleire år halvert reisetid på mange strekningar. ØSR ønskte også å kunne
tilby eit slikt ruteopplegg for Øygardsfolket. Dette kunne m.a. gjere
det mogleg med dagpendling til Bergensområdet. Etter at styresmaktene i
fleire år hadde stilt seg negative, fekk ØSR i 1974 klarsignal for
tinging av ein hurtigbåt frå Westermoen Hydrofoil A/S i Mandal.
23. september 1975 vart båten overlevert frå verkstaden i Mandal og fekk
av gudmora, Magnhild Tjeldstø, namnet Øygar, og det var ein stolt
direktør Georg Tjeldstø som på pre- sentasjonsturen 29. september kunne
fortelje at båten ville tilbakeleggje turen
Bergen-Torsteinsvik-Rongesund på 45 minuttar. Passasjertalet var 140 og
farten 28 knop. Frå 5.oktober 1975 gjekk Øygar inn i rute med 5
daglege turar til Bergen. Hernar vart no reserveskip og opplagt i
Florvåg på Askøy medan Vestgar gjekk inn i ei kombinert laste- og
passasjerrute til veglause stader i ruteområdet.
“Dar gjekk
dampen”
Med Vestgar som einaste attverande av selskapet sine
tradisjonelle fjordabåtar i fart, var det klart at det gjekk mot slutten
for denne epoken. Hernar var riktignok i fart som avløysingsbåt
for BNR i ruter til Osterfjorden/Mo hausten 1975 og ved Øygar og
Vestgar sin vårpuss, men i juni 1978 forlet denne trofaste
fjordabåten Bergen for siste gong med kurs for England.
Trafikken med bilferja Skjergar auka på særleg i helgane og i
sommartida. Det var difor trong for ei avløysings- og suppleringsferje.
Selskapet fekk hand om HSD sin bilferje Rosendal våren
1979. Denne skulle i tillegg til ferjeruter også gå ein tur for veka i
ei godsrute frå Solsvik til dei veglause stadene Ramsøy, Misje, Turøy,
Algerøy, Storesund, Lokøy og Hernar i korrespondanse med godsbil frå
Bergen. Ferja overtok namnet Vestgar og gjekk inn i ruta 1. juni
1979.
Vestgar kunne då takast ut av ruta og seljast. I løpet av dei
seks åra frå 1973 til 1979 hadde rutelaget altså kvitta seg med alle dei
fem fjordabåtane sine. Som siste tradisjonelle fjordabåt til Øygarden
gjekk Vestgar (no med namnet Vestgar Senior) frå
Torgutstikkaren i Bergen onsdag 30.mai 1979 kl. 1300 med anløp av
Geitanger, Ramsøy, Hernar og Nordøysund med retur til Tjeldstø der han
gjekk i mellombels opplag. Til Geitanger vart det frå same tid sett opp
ei motorbåtrute frå Knappskog utført av motorbåten Njøten
(leigd av BNR) og seinare av leigebåten Reidun.
Lokal-båten Vestgar vart same året kjøpt av Pinsemenigheten
Filadelfia, Oslo, og har under namnet Fredsbudet i åra
sidan farta langs heile Norskekysten som misjonsskip.
I 1978 vart bygderuta Tjeldstø-Toftøy lagt ned og Holmgar vart
reservebåt. I august 1980 vart Utgar selt og Holmgar gjekk
inn i Utgar si rute. Utgar vart selt same hausten med
overlevering når ny båt var på plass sommaren 1981.
I tillegg til buss- og bilferjedrifta hadde selskapet no desse
bygdebåtrutene:
1972
Møvik-Storesund-Lokøy-Flågøy-Syltøy-Hitsøy: MB Flæsen
1973
Sekkingstad-Algerøy-Langøy-Dyrøy: MB Sjøgar
1974
Solsvik-Misje-Turøy: MB Fjellgar
1975
Hellesøy-Hemar-Nordøysund: MB Holmgar
1976
Knappskog-Geitanger: MB Njøten
Desse båtane var tildels gamle og dyre i drift. Det vart difor i
september 1980 tinga 4 nye bygderutebåtar. Kvar av båtane skulle ta 44
passasjerar og ha kran for frakt av lettare gods og med 2 manns
besetning. Båtane kosta samla 4,6 mill.kr. og ordren gjekk til
Fjellstrand Aluminum Yachts i Omastrand i Hardanger. Båtane vart sette
i fart våren og forsommaren 1981. Utgar, Holmgar,
Flæsen og Sjøgar vart seide i 1981 og 82. Dei nye båtane fekk
namna Utgar, Holmgar, Sundgar og Sjøgar.
Fjellgar vart overført til ruta Knappskog- Geitanger juni 1981.
I 1984 og 1987 fekk øyane vest for Sotra brusamband og båtrutene frå
Møvik og Sekkingstad vart lagt ned. I 1984 overtok også ØSR MF
Sundferja og bilferjeruta Hjellestad-Bjelkarøy-Lerøy-Klokkarvik frå
A/S M/S Sundbussen. Ferja fekk i ØSR namnet Fjordgar. Fjordgar
(I) vart i 1990 erstatta av MF Torulf (MRF) som også
overtok namnet til gamleferja.
Bilferjeruta Rongesund-Vik-Solsvik hadde framleis stor trafikkauke og i
1985 vart MF Lindås innleigd frå Bergen-Nordhordland
Rutelag. Samstundes vart Vestgar selt. Midt på 1980-talet nærma
det seg fullføringa av Øygardsvegen med bruer mellom Toftøy og Misje og
mellom Sotra og Misje. Siste lekk i dette vegprosjektet var opninga av
Rongesundet bru, som fann stad fredag 18.april 1986. Med dette var
Øygarden knytt saman med vegnettet på Sotra og den gamle draumen om
fastlandssamband for kommunen var oppfylt. Bilferjene kunne gå i opplag.
Ei tid freista selskapet å oppretthalde snøggbåtruta med Øygar,
men dei reisande var trulause og føretrekte bil og buss framfor
rutebåten sjølv om reisa til Bergen tok lenger tid, og 4. juli 1986
gjekk Øygar sin siste tur frå Bergen til Rongesund. Med dette var
det slutt på den omlag hundre år gamle sjøvegen mellom Bergen og
Øygarden. Båten vart same året selt til HSD men vart heitande Øygar
fram til 1988 då han vart omdøypt til Teisten.
Med direktør Georg Tjeldstø som leiar hadde det vesle reiarlaget gjennom
etterkrigstida vakse til eit integrert ruteselskap med ca. 130 fast
tilsette og med eit tidsmessig materiell i form av bussar, godsbilar,
bilferjer og lokalbåtar. Etter 30 års teneste gjekk Tjeldstø frå borde i
1977. Ny direktør vart Bjørn Lines. I 1980 flytta selskapet sin
administrasjon “heim” frå Bergen og inn i leigde lokaler på Straume i
Fjell. I 1986 kunne selskapet endeleg ta i bruk nytt og flott
administrasjons- og verkstadbygg på Straume på Sotra. Direktør Lines
slutta i selskapet i 1986 og overlot roret til Bjørn Ove Bømes.
Mot slutten
som eige rutelag (1986-1991)
Det aller meste av rutetrafikken gjekk no på veg, og 75 år etter
starten hadde lokalrutereiarlaget Øygardsbåtane vorte eit
rutebilselskap. Av sjøverts ruter hadde ØSR no berre att bilferjeruta
Hjellestad-Bjelkarøy-Lerøy-Klokkarvik og 5 bygdebåtruter til dei
veglause stadene Geitanger, Turøy, Dyrøy, Tyssøy og Hernar. Hausten 1991
vart også Turøy knytta til vegnettet i Øygarden og dermed kunne
motorbåtruta Solsvik-Turøy leggjast ned.
Frå årsskiftet 1991/92 vart dei tre rutelaga som trafikkerar områda vest
for Bergen slått saman til eit nytt selskap, Vest Trafikk A/S med eit
ruteområde som dekker kommunane Askøy, Fjell, Sund og Øygarden i tillegg
til bydelen Loddefjord i Bergen. Selskapet er ei samanslutning av
Rute-laget Bergen-Vest A/S, Øygarden & Sotra Rutelag L/L og rutebildelen
av Rutelaget Askøy-Bergen A/S. Ny sjef vart ØSR sin adm.dir. Bjørn Ove
Børnes.
Punktum er dermed sett for Øygardsbåtane si 80-årige historie.
Utviklinga har vore formidabel frå det vesle dampskipet Hjelma
tok til i si rute nordover Hjeltefjorden i 1911 og fram til katamaranen
Øygar, som etter berre 11 år i teneste vart innhenta av
utviklinga med stadig fleire vegar og bruer. Dei kjente og kjære
Øygardsbåtane: Øygar, Eira, Tellevaag I,
Blomvaag, Hemar og Vestgar var gjennom årtier det
trufaste sambandet mellom bygdene i vest og byen. Ved Torgutstikkaren i
Bergen hadde dei sin faste plass frå kaia var ny omkring 1930, og mange
minnest det yrande livet på kaia før avgang om laurdagane i ferietida
med levering av alle slags varer og med eit mylder av folk; havstrilar
og bergensarar på veg til hytta, alle skulle ombord. Eller den
festforestillinga det var å sjå alle fjordabåtane dampe ut Vågen i tett
stim. Men det var ikkje berre sommar og solgangsbris. I eit verhardt og
ureint farvatn segla dei i ruter sine i alle desse åra; sommar som
vinter, i nattemørke, snøtjukne og skodde, utan alvorlege ulukker og tap
av menneskeliv. Dette seier mykje om godt sjømannskap av dei mange som
gjennom åra var mann-skap ombord i båtane.
No er det lystbåtane som ligg ved Torgutstikkaren. Landhandlarane har
stengt døra, og dei mange dampskipsbryggene i øyriket ligg attgløymde og
speglar seg stille i fjorden, medan dagens “havstrilar” hastar avgarde i
bil til Sartor Senter, som er den nye møteplassen. |